«خودمراقبتي» شامل اعمالي است اکتسابی، آگاهانه و هدفدار كه مردم براي خود، فرزندان و خانواده شان انجام مي‌دهند تا تندرست بمانند، از سلامت جسمي، روانی و اجتماعی خود حفاظت كنند، نيازهاي جسمی، رواني و اجتماعی خود را برآورده سازند، از بيماري ها يا حوادث پيشگيري كنند، بیماری‌های مزمن خود را مدیریت کنند و نيز از سلامت خود بعد از بيماريی حاد یا ترخيص از بيمارستان، حفاظت كنند.
حيطه‌هاي خودمراقبتي شامل ارتقاي سلامت، اصلاح سبک زندگي، پيشگيري از بيماري، خود ارزیابی، حفظ سلامت، مشارکت در درمان و توان بخشي است.
خودمراقبتی موجب ارتقای سلامت و کیفیت زندگی، افزایش رضایت بیماران، منطقی شدن استفاده از خدمات (نياز كمتر به مشاوره ارايه دهندگان خدمات در مراكز بهداشتي،كاهش ويزيت بيماران سرپايي و كاهش استفاده از منابع بيمارستاني) و نیز کاهش هزینه های سلامت می شود (در انگلستان کاهش ويزيت پزشكان عمومي تا 40درصد،کاهش ويزيت‌هاي سرپايي تا 17درصد،کاهش ويزيت‌هاي بعدي بيماري‌ها تا50 درصد،کاهش بستری شدن در بيمارستان تا 50 درصد،کاهش طول دوره اقامت بيمار در بيمارستان تا 50 درصد، کاهش و یا تعدیل مصرف داروها و کاهش روزهاي غيبت از كار تا50 درصد گزارش شده است).
شواهد متقن، نشان از آن دارند که با ترویج خودمراقبتی به عنوان یک رویکرد سلامت متكي بر مردم، می توان پیش بینی صرفه جویی 7 درصدی را در هزینه ها شاهد بود. این صرفه جویی ها، هزینه مراقبت های سطوح پایه و تخصصی و همچنین پذیرش برنامه ریزی شده و بدون برنامه بیماران و پذیرش های سرپایی را کاهش می دهد. در انگلستان، ارزش مالی این صرفه جویی 7درصدی معادل 4/4 میلیارد پوند است. البته شواهد دیگری هم هستند که گرچه خیلی واقع بینانه نیستند اما از ظرفیت صرفه جویی 20 درصدی با اجرای رویکرد سلامت متكي بر مردم، خبر می‌دهند.
رويكردهاي برنامه ملي خودمراقبتی
خودمراقبتي فردي
هدف در اين رويكرد؛ تربيت يك نفر سفير سلامت به ازاي هرخانوار است. سفير سلامت عضوي از اعضاي خانواده است كه حداقل 8 كلاس سواد خواندن و نوشتن دارد و به صورت داوطلبانه، مسووليت انتقال مطالب آموخته شده در حوزه سلامت و مراقبت فعال از سلامت خود و اعضاي خانواده و جامعه را بر عهده دارد. براي هر خانواري كه فاقد عضو واجد شرايط باشد، سفير سلامت افتخاري تربيت خواهد شد (سفير سلامت افتخاري، فردي است كه علاوه بر خانوار خود، حداكثر 5 خانوار بدون سفير سلامت را تحت پوشش قرار مي‌دهد).
سفير سلامت دوره‌هاي آموزشي زير را به صورت حضوري / آن لاين مي‌گذراند (براساس بسته آموزشي سفير سلامت):
- راهنماهاي ملی خودمراقبتی (ناخوشي جزيي، سبك زندگي سالم، مديريت بيماري‌هاي مزمن/حاد)
- آشنايي با زيج خودمراقبتي
- آشنايي با پورتال ملي خودمراقبتي
- ساير دوره‌هاي آموزشي بر اساس نيازسنجي (براساس پروتكل نيازسنجي ابلاغ شده)
این دوره ها در مراکز جامع سلامت شهری توسط کارشناسان مراقب سلامت ودر مراکز روستایی توسط کارشناسان مراکزو بهوزران شاغل در خانه های بهداشت بر اساس کتاب های خودمراقبتی به سفیران سلامت ارائه خواهد شد و کتاب و یا سی دی به طور رایگان در اختیار آنها قرار خواهد گرفت .
خودمراقبتي سازماني
هدف در اين رويكرد، ايجاد محيط كار سالم از طريق اجراي برنامه¬ها و خط مشی‌های ارتقای سلامت در محل کار، خلق محيط فيزيكي و فرهنگ حمايتي و تشويق شیوه¬ زندگی سالم با همکاری کارکنان و كارفرمايان است. براي تحقق اين امر اقدامات زير در محل‌ها و موقعيت‌هاي مختلف (محل كار دولتي يا خصوصي، مدرسه، دانشگاه، كارگاه، كارخانه و ... ) كه حداقل داراي 20 نفر هستند، مي‌تواند به ايجاد محيط كار سالم كمك كند:
تشكيل شوراي ارتقاي سلامت
- برگزاري كارگاه برنامه‌ريزي عملياتي مشاركتي براي اعضاي شورا
- تدوين برنامه عملياتي توسط شورا
- اجراي برنامه‌هاي ارتقاي سلامت تدوين شده در محيط كار
- پايش و ارزشيابي برنامه توسط شورا
اعضاي شوراي ارتقاي سلامت در سازمان (محل كار، دانشگاه، كارگاه، كارخانه و ... ) مي‌تواند شامل افراد زير باشد:
- رييس/ مدير/ مسوول سازمان
- معاون اجرايي سازمان
- معاون مالي سازمان
- روابط عمومي سازمان
- مدير HSE (در صورت وجود HSE در سازمان)
- نمايندگان كاركنان در بخش‌هاي سازمان (نظير بهگر، رابط سلامت، ... )
- كارشناس بهداشت حرفه‌اي (در صورتي كه سازمان، كارخانه‌ي بالاي 500 نفر باشد)
- معاون آموزشي/ دانشجويي فرهنگي دانشگاه (در صورتي كه سازمان، دانشگاه باشد)
- نمايندگان دانشجويان (در صورتي كه سازمان، دانشگاه باشد)
اعضاي شوراي ارتقاي سلامت در مدرسه مي‌تواند شامل افراد زير باشد:
- مدير / معاون اجرايي مدرسه
- مربي/ رابط بهداشت مدرسه
- مراقب پرورشي مدرسه
- نمايندگان معلمين مدرسه
- نمايندگان دانش‌آموزان
- نماينده شوراهاي محلي
- نماينده انجمن اوليا و مرابيان
- مسوول بوفه و تهيه و توزيع مواد غذايي
وظايف شورا شامل موارد زير است:
- عضويت در پورتال ملي خودمراقبتي
- برگزاری منظم جلسات (حداقل هر سه ماه يك‌بار)
- تعهد در اجراي مصوبات
- همكاري در جهت برگزاري جلسات آموزشي خودمراقبتي براي كاركنان
- تدوين و اجراي برنامه عملياتي
- ثبت برنامه عملياتي در پورتال خودمراقبتي
- درگیر كردن کارکنان در اجرا و توسعه برنامه
- ارزشيابي داخلي (هر شش ماه ) و بازنگري برنامه
- اصلاح/ تغيير خط مشي‌هاي سازمان به منظور داشتن محيط كار سالم
خودمراقبتي اجتماعي
- هدف در اين رويكرد، توانمندسازي جوامع مختلف براي توسعه محيط‌هاي سالم است. براي تحقق اين هدف، شوراهاي شهري و روستايي و شوراياري‌ها مي‌توانند نقش مهمي در جلب مشاركت اجتماع براي كنترل بر عوامل تعيين كننده سلامت داشته باشند. بدين منظور تفاهم نامه همكاري مشترك بين وزارت متبوع و شوراي عالي استان‌ها در تاريخ 29/11/93 منعقد شد .
خودياري
هدف در اين رويكرد، توسعه روابط بين فردي مثبت، همدلي و حمایت عاطفی از طریق به اشتراک گذاشتن تجربیات، اطلاعات و راه‌های مقابله با مشکل مشترک با ساير افراد عضو گروه خوديار است. به همين منظور سفيران سلامت به صورت داوطلبانه مي‌توانند براساس نياز خود يا اعضاي خانواده، عضو گروه خوديار شوند.
مزایای گروه‌های خودیار برای اعضای خود عبارت‌اند از:
- یادگیری اطلاعات و استراتژی‌های جدید برای مقابله با مشکلات
- اطمینان یافتن مجدد و حمایت از دیگران با تجربیات زندگی مشابه
- توسعه دادن بینش‌های شخصی و دستیابی به رشد شخصی
- فراگیری بهتر ابراز احساسات و حساسیت بیشتر داشتن نسبت به احساسات دیگران
- احساس قدرت و اعتمادبه‌نفس بیشتر در مقابله با چالش‌ها
- توسعه دادن یک ارتباط با جامعه، همانندسازی شخصی با یک گروه اجتماعی و انزوای شخصی کمتر
- به‌عنوان یک منبع برای سازمان ارائه خدمت می‌کند
- سازمان را با یک شبکه انتشار اطلاعات و منابع تأمین می‌کند
گروه خوديار دوره‌هاي آموزشي زير را در صورت نياز به صورت حضوري/ آن‌لاين مي‌گذراند:
- خودمراقبتي در سرطان
- خودمراقبتي در بيماري قلبي عروقي
- خودمراقبتي در بيماري‌هاي تنفسي
- ساير بيماري‌ها
- عوامل خطر بيماري‌هاي مزمن (چاقي، پرفشاري خون، دخانيات، ...)
*کارشناس مسئول واحد آموزش وارتقاء سلامت مرکز بهداشت شهرستان سقز